ماست از فرآوردههای تخمیری پر مصرف شیر است که به دلیل ارزش تغذیهای بالا تاثیر مثبتی در سلامتی دارد. مصرف ماست کمچرب باعث کاهش کلسترول خون میگردد. گیاهان دارویی و غذاهای فراسودمند، به جـهت دارا بودن ویـژگیهـای آنتـی اکسیدانی، دارویی و تغذیهای، اثرات سلامت بخش بر روی مصرف کنندگان دارند. امروزه توسعه غذاهاى فراسودمند به یکى از قوىترین حوزههاى توسعه محصولات غذایى در سراسر دنیا تبدیل شده است. ماستهاى فراسودمند یکى از محصولات لبنى هستند که میتوانند حاوى ترکیبات زیست فعال به منظور افزایش مقبولیت و بهبود ویژگىهاى تغذیهاى و دارویى باشند. استفاده ازعصارههاى گیاهى براى تولید ماست مىتواند سبب کاهش خطر بیمارىهاى مزمن مانند سرطان، پوکى استخوان، فشار خون، دیابت و بیمارىهاى قلبى شوند. ماست گیاهان دارویی، علاوه بر طعم جدید و جذاب، مزایای بالقوهای بر سلامتی دارند که منجر به رضایتمندی مصرفکنندگان گردیده است.
مقدمه
درسالهای اخیر، افزایش هزینههای درمان، مردم را به یافتن راههای ارزانتر و مؤثرتر برای حفظ سلامت مجبور کرده است. بنابراین، تمایل به فراوردههای غذایی فراسودمند افزایش پیداکرده است. در واقع واژه فراسودمند به آن گروه از مواد غذایی اطلاق میشود که به صورت مفید و فراتر از اثرات تغذیهای متداول روی یک یا چند عملکرد بدن تأثیر گذار بوده و موجب بهبود سلامت و یا کاهش بیماریها شوند (Özer & Kirmaci, ۲0۱0, Villaño et al, ۲0۱۶).
ماست به دلیل ارزش تغذیهاى آن و اثرات سودمند باکترىهاى آغازگر محبوبیت بالایی دارد. درضمن، این فراورده به دلیل قابلیت هضم و جذب بهتر چربى، لاکتوز، پروتئین و مواد معدنى داراى ارزش تغذیهاى بیش ترى نسبت به شیر بوده و جزء منابع غنی از کلسیم، فسفر، ریبوفلاوین، ویتامین B۱۲، اسید نیکوتینیک، ویتامین B۵، روی و منیزیم به حساب میآید (Sarkar & Misra, ۲00۲). امروزه مشخص شده است که افزایش مصرف چربی باعث افزایش بیماریهای قلبی و عروقی میگردد. از این رو تقاضای مصرفکنندگان جهت مصرف فراورده های کم چرب (فراوردههای لبنی کمچرب) افزایش یافته است (Sandoval-Castilla et al, ۲00۴). ماست گزینه مناسبی جهت تولید محصولات فراسودمند محسوب شده و در این زمینه تحقیقات زیادی انجام شده است. افزودن عصاره میوه و سبزیجات به ماست به دلیل داشتن ویژگیهای ضدسرطانی و دارویی، تلاشی در جهت تهیهی ماست فراسودمند محسوب میشود. ماست گیاهان دارویی حاوی گیاهان دارویی از جمله: گزنه، سیر، برگ زیتون، فلفل سیاه، گشنیز و شنبلیله بوده و در نتیجه دارای خواص دارویی زیر است.

۱– گزنه با نام علمی Uritica diocia دارای خواص درمانی و دارویی است. این گیاه حاوی سکرتین بوده و یک محرک قوی برای غدد مترشحه معده، روده، کبد و کیسه صفرا است. در واقع در تنظیم چربی خون و قند خون نقش دارد اما گزلین ماده موثر بدست آمده از گیاه گزنه اثری شبه انسولین دارد به این ترتیب قند خون پایین می آید. اهمیت آن این است که به طریق خوراکی نیز قادر به کاهش قند خون است. ابن سینا در کتاب خود به اثر گیاه گزنه در کاهش قند خون اشاره کرد. با توجه به اینکه گزنه دارای ترکیبات فنلی مانند کارواکرول، تیمول، اسیدفرمیک و اسید سالسیلیک است، بنابراین به عنوان یک ضدمیکروب و ضدقارچ فعال و مهم به شمار میرود (Gülçin et al, ۲00۴). با توجه به پژوهشهای انجام شده، عصاره گزنه میتواند به عنوان یکی از ترکیبات آنتی اکسیدانی و ضدمیکروبی طبیعی در صنایع غذایی مورد استفاده واقع شود (Salih, ۲0۱۴).

۲- سیر با نام علمی Allium Sativum، به عنوان چاشنی یا ادویه جهت خوش طعم نمودن غذاها مورد استفاده قرار گرفته اند. در طب گیاهی، سیر به عنوان یک مکمل طبیعی برای درمان انواع بیماریها و اختلالات از قبیل فشار خون بالا، آلزایمر، ترومبوز، تب یونجه، آسم، عفونت گوش کودکان و حتی سرطان مطرح بوده است. تحقیقات نشان میدهند این گیاه برای تنظیم کلسترول خون، قند خون و محافظت از سیستم قلبی- عروقی مفید بوده و سیستم ایمنی را برای مبارزه با بیماریهای مختلف تقویت مینماید. همچنین سیر خواص ضد باکتریایی، ضد ویروسی، ضد قارچی، آنتی اکسیدانی و ضد التهاب را داراست. سیر به عنوان یک عامل ضد باکتریایی قوی شناسایی شده و خاصیت ممانعت کنندگی آن هم بر روی باکتریهای گرم منفی و هم علیه باکتریهای گرم مثبت به اثبات رسیده است. عصاره سیر از رشد عوامل بیماریزای رودهای مانند اشرشیا کولی و سالمونلا تیفی و … ممانعت مینماید. اصلیترین ماده ضد میکروبی موجود در سیر، ترکیب آلیسین بوده که به عنوان مسئول بوی تند سیر شناخته شده و از نظر شیمیایی، مولکولی فرار و بسیار واکنش پذیر به شمار میرود (قدیمیپور و همکاران، ۱۳۹۴).
۳- زیتون با نام علمی Olea europaea، با برگهای سبز دائمی است. برگ زیتون حاوی ترکیبات فنلی، ترپنی و ترکیبات محلول در چربی، کربوهیدراتها، پروتئین، مواد معدنی و غیره است. وجود سولفو آمید موجود در برگ زیتون باعث شده است که مصرف عصاره برگ آن در کاهش میزان قند خون اثر مثبتی داشته باشد. برگهای زیتون بالاترین فعالیت آنتیاکسیدانی و قدرت گیرندگی رادیکالهای آزاد را در بین بخشهای مختلف درخت زیتون دارند. مشخص شده است که میزان ظرفیت آنتیاکسیدانی آن تقریباً دو برابر چای سبز و چهار برابر ویتامین C است. اولئوروپئین مهمترین ترکیب فنلی برگ زیتون است. یکی از ترکیبات مهم حاصل از هیدرولیز اولئوروپئین، هیدروکسی تیروزول است که ظرفیت جذب رادیکال اکسیژن در آن ده برابر چای سبز است و یک ماده با ویژگیهای آنتیاکسیدانی و ضدمیکروبی قوی است. این ترکیب به ندرت در طبیعت به صورت آزاد یافت میشود (Alirezaei et al, ۲0۱۲).

۴- فلفل سیاه با نام علمی Piper nigrum یکی از گیاهان دارویی است که دارای ترکیباتی شامل آلفا و بتا پیننها، لینالئول و ترپینئول است که خواص ضدعفونی کننده، ضدباکتریایی، تببر دارد و در درمان بیماری قلبی، گرفتگی سینه، سوء هاضمه، گزش حشرات، بیخوابی، درد مفاصل، بیماری ریوی، آبله دهانی، آفتابزدگی و دندان درد استفاده میشود (Heydari et al, ۲0۱۵). فلفل سیاه دارای پی پرین و اسیدهای چرب لینولیك، اولئیك و پالمیتیك است. پی پرین جزء فعال فلفل سیاه و مسبب مزه تند آن است. خواص ضد میكروب، آنتی موتاژنیك، از بین برندهی رادیكال های آزاد، تعدیلگر ایمنی، ضد تومور، ضد افسردگی، آنتی آپوپتوتیك، آنتی متاستاتیك، آنتیتیروئید محافظت كننده كبد، محرك ایمنی، ضد اسهال و تب بر، ضداسپاسم، درمان بیماریهای تنفسی ضدسرماخوردگی، ضد گاز معده، برای فلفل سیاه گزارش شده است. اخیراً اثر آنتی اسپرماتوژنیك و ضد باروری فلفل در موش گزارش شده است. فعالیت مهاری فلفل به پیپرین و اسیدهای چرب آن نسبت داده شده است (بابایی و یوسف وند، ۱۳۹۴).
۵- شنبلیله با نام علمی Trigonella foenum-graceum L یکی از گیاهان بومی ایران است. برگها و دانههای آن مصرف خوراکی و پزشکی دارد و به شکل سنتی برای درمان دیابت به کار برده میشوند. مطالعات متعدد نشان دادهاند که عصاره تخم گیاه شنبلیله به دلیل دارا بودن اسید آمینه خاصی به نام ۴- هیدروکسی ایزولئوسین در مصرف خوراکی موجب کاهش بسیار بالای قندخون میگردد (Xue et al, ۲00۷). همچنین بررسی های فیتوشیمیایی نشان دادهاند که عصاره تخم شنبلیله حاوی مقادیر متنابهی از ترکیبات آلکالوئیدی، فنلی، فلاونوئیدی، تانن ها و ویتامین آ هست. که این ترکیبات موجب بروز خواص درمانی از جمله کاهش کلسترول خون، کاهش پرفشاری خون، کاهش دهنده تریگلیسرید خون و همچنین جلوگیری از بروز زخم، اثرات ضدالتهابی و ضددرد می گردد (Mandegary et al, ۲0۱۲).

۶- گشنیز با نام علمی Coriandrum sativum یکی از گیاهان دارویی محسوب میشود. این گیاه سرشار از مواد مغذیهای گیاهی مفید از جمله تركیبات كارون، ژرانیول، لیمونن، بورنئول، كامفور، المول و لینالول است. فلاونوئیدهای گشنیز شامل كوئرستین، كامفرول، رامنتین و اپیژنین بوده و تركیبات پلیفنولی مانند کافئیک اسید و کلروژنیک اسید در آن موجود است. گشنیز بهطور گسترده در طب سنتی در درمان اختلالات گوارشی، بیماریهای سیستم تنفسی و ادراری، تسكین اضطراب و بیخوابی، آلرژیها، اسهال خونی، سوختگیها، سرفه، سرگیجه، تب یونجه، سردرد، بواسیر، جوش و استفراغ مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در تحقیقات فارماکولوژیک اثرات کاهش دهنده قند و چربی خون، ضدفشارخون، ضداظطراب، ضدباکتریایی و ضد قارچی برای این گیاه به اثبات رسیده است (امانی و شبانیان، ۱۳۹۲).

کلام پایانی
برای تولید ماست گیاهان دارویی با ویژگیهای تغذیهای و درمانی منحصر به فرد، از مجموعهایی از گیاهان دارویی از جمله گزنه، سیر، برگ زیتون، فلفل سیاه، شنبلیله و گشنیز استفاده شده است. این غنیسازی در جهت افزایش تنوع محصولات لبنی، کیفیت تغذیهایی و زمان ماندگاری ماست مفید است. همچنین با توجه به ذائقه مردم کشورمان به ماست سبزیجات و با توجه به عطر و طعم خوشایند آن، در نتیجه فرهنگ سازى مصرف ماست فراسودمند با تاکید بر ویژگىهاى تغذیهاى آن لازم الاجرا است.
منابع
- بابایی گرمخانی سپیده, و یوسف وند نامدار. (۱۳۹۴). اثر مصرف خوراکی پودر فلفل قرمز و فلفل سیاه بر مقادیر سرمی هورمون های محور هیپوفیز-گناد در موش نر. فصلنامه گیاهان دارویی.
- قدیمی پور, رحیم, صدیق اعتقاد, سعید, چلنگر, علیپور یگانه, … & افکاری. (۱۳۹۴). اثرات ضد باکتریایی عصاره آبی سیر بر روی باکتری های شایع عامل اسهال درشرایط آزمایشگاهی. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی, ۷(۲), ۳۵۷-۳۶۷.
- امانی، س., و شبانیان، غ. (۱۳۹۲). تاثیر عصاره دانه گشنیز (Coriandrum sativum) بر علائم رینیت آلرژیک. دوماه نامه فیض. ۱۷(۴)، ۳۵۸-۳۵۲.
- Sandoval-Castilla, O., Lobato-Calleros, C., Aguirre-Mandujano, E., & Vernon-Carter, E. J. (۲00۴). Microstructure and texture of yogurt as influenced by fat replacers. International Dairy Journal, ۱۴(۲), ۱۵۱-۱۵۹.
- Özer, B. H., & Kirmaci, H. A. (۲0۱0). Functional milks and dairy beverages. International Journal of Dairy Technology, ۶۳(۱), ۱-۱۵.
- Sarkar, S., & Misra, A. K. (۲00۲). Yoghurt: Nutritional and therapeutic aspects. Indian Journal of Microbiology, ۴۲(۴), ۲۷۵-۲۸۷.
- Villaño, D., Gironés-Vilapana, A., García-Viguera, C., & Moreno, D. A. (۲0۱۶). Development of functional foods. In Innovation Strategies in the Food Industry (pp. ۱۹۱-۲۱0).
- Gülçin, I., Küfrevioǧlu, Ö. İ., Oktay, M., & Büyükokuroǧlu, M. E. (۲00۴). Antioxidant, antimicrobial, antiulcer and analgesic activities of nettle (Urtica dioica L.). Journal of ethnopharmacology, ۹0(۲-۳), ۲0۵-۲۱۵.
- Salih, N. A. (۲0۱۴). Antibacterial effect of nettle (Urtica dioica). Al-Qadisiyah Journal of Veterinary Medicine Sciences, ۱۳(۱), ۱-۶.
- Alirezaei, M., Kheradmand, A., Heydari, R., Tanideh, N., Neamati, S., & Rashidipour, M. (۲0۱۲). Oleuropein protects against ethanol-induced oxidative stress and modulates sperm quality in the rat testis. Mediterranean Journal of Nutrition and Metabolism, ۵(۳), ۲0۵-۲۱۱.
- Heydari, F., Saeedi, S., & Hassanshahian, M. (۲0۱۵). Antibacterial activity of Mentha longifolia against Salmonella typhimurium. Advanced herbal medicine, ۱(۳).
- Xue, W. L., Li, X. S., Zhang, J., Liu, Y. H., Wang, Z. L., & Zhang, R. J. (۲00۷). Effect of Trigonella foenum-graecum (fenugreek) extract on blood glucose, blood lipid and hemorheological properties in streptozotocin-induced diabetic rats. Asia Pac J Clin Nutr, ۱۶(Suppl ۱), ۴۲۲-۶.
- Mandegary, A., Pournamdari, M., Sharififar, F., Pournourmohammadi, S., Fardiar, R., & Shooli, S. (۲0۱۲). Alkaloid and flavonoid rich fractions of fenugreek seeds (Trigonella foenum-graecum L.) with antinociceptive and anti-inflammatory effects. Food and Chemical Toxicology, ۵0(۷), ۲۵0۳-۲۵0۷.